સૌરાષ્ટ્ર એટલે વીરો અને સંતોની ભૂમિ, તેનું નાગરીરત્ન જુનાગઢનિવાસી ગૃહસ્થ ગિરનારની ઊંચાઈના કવિ અને ભક્ત તે નરસિંહ મહેતા!

• “આદિકવિ”
• “નરસૈયો”
• જન્મ: 1414 તળાજા( ભાવનગર) ​
• મરણ: 1481 માંગરોળ (જુનાગઢ)
• પિતા: કૃષ્ણદાસ મહેતા
• જાતિ: નાગર બ્રાહ્મણ
• આઠ વર્ષે માતા પિતાનું અવસાન. ઉછેર- દાદી જય ગૌરી
• લગ્ન: 1429 
• ​પત્ની: માણેકબાઇ

હૃદયવિણાને ઝણઝણાવીને વાત્સલ્ય, ઉત્સાહ અને કરુણભાવના સંમિશ્રણથી લોકબોલીની તાજગી, વેશભૂષા, તાલ-લય-ઢાળની એકાકારીતા(Harmony) ધરાવતું હળપતિઓની દ્વારા પ્રયોજતું લોકનૃત્ય તે ઘેરીયા.

તેની વિગતો સમજવા પહેલા હળપતિ સમાજનો પરિચય કેળવીએ.

ડૉ. પી.જી.શાહ, સ્વ.ડૉ. ઠાકોરભાઈ બી. નાયક, સ્વ.માધુભાઈ પટેલ ઉપરાંત હમણાં ડોક્ટર ઈશ્વરચંદ્ર એમ. દેસાઈ અને શ્રી વિનોદચંદ્ર જી. દેસાઈ (C.A.) દ્વારા થયેલા સંશોધનનો લેખ આપણને જરૂરી વિગતો આપે છે. જેને ડૉ. ઈશ્વરચંદ્ર દેસાઈ અને શ્રી વિનોદચંદ્ર દેસાઈએ “ઘેરીયા” નૃત્ય અને ગીતો પુસ્તક દ્વારા આપણી સમક્ષ ઠાલવી છે.

હળપતિ કોમના લોકોનું મૂળ વતન આફ્રિકાની પૂર્વ પટી મનાય છે. તેમના રક્તબીજ આફ્રિકાના નીગ્રો ને મળતા આવે છે તેમની શરીર રચના હોઠ, કપાળ આંખો કે રૂપરંગ નીગ્રો ને મળતા આવે છે. તેઓના મૂળ રાઠોડ રાજપૂત સમાજના છે ૧૯૪૯ માં વેડછીના જુગતરામ દવે એ તેમને હળપતિનું સર્વસ્વીકૃત નામ આપ્યું તે પહેલા તેઓ દુબળા તરીકે ઓળખાતા. દુબળા શબ્દ પરથી આવ્યો છે જેને અર્થ વળે નહીં તેવા, અફર જક્કી થાય છે. એમણે લીધેલ નિર્ણય બદલવો મુશ્કેલ. શરીર અને મનથી અવિકસિત કે અર્ધ વિકસિત હોવાથી પણ દુબળા સંબોધન અર્થસુચક છે. સાતેક લાખની વસ્તી ધરાવતા હળપતિ જંગલ, પર્વત કે દરિયાકિનારે વસતા નથી પરંતુ દક્ષિણ ગુજરાતના ભરૂચ, સુરત, નવસારી અને વલસાડ જિલ્લાના ફળદ્રુપ મેદાનમા જ રહે છે.

ઘેરીયો એટલે ઘેર બાંધીને લોકનૃત્ય કરતો હળપતિ.

૨૦ થી ૨૫ ના ટોળામાં લાક્ષણિક નૃત્ય ગાતા ગાતા કરનારુ નૃત્ય એટલે ઘેરિયા નૃત્ય.

ઘેરિયા લોકનૃત્યના આયોજન, પહેરવેશ અને ઘેરીયા નૃત્યના કલાકારો નું સંક્ષિપ્ત-મુદ્દાસર પરંતુ સંપૂર્ણ વર્ણન કરવાનો આ લેખનો મારો આશય છે. તે પહેલા ચાલો, લોકનૃત્યના ગીતો સમજીએ.

માનવજીવનના વિધવિધ પ્રસંગોની નૃત્યમય અભિવ્યક્તિ દર્શકોના ભાવ વિશ્વને આંદોલિત કરે છે તેમાં માનવ જન્મથી માંડીને મૃત્યુ પર્યંતના ગીતોનું નિર્દર્શન લોકભોગ્ય શૈલીમાં નિરૂપિત થવાથી નાટ્યાત્મક પ્રભાવ પેદા થાય છે.

ઘેરીયા દ્વારા ગવાતા ગીતો

“સામરેક મોરચા” કે “હાં રે હાં ભાઈ” શબ્દોની પૂનરુક્તિ કે પછી “ઘોડીએ ચયઢા ભીલા ભીલ” ની રમઝટ સાંભળીએ તો જ ઝમક આવે. દાંડિયાનો અવાજ, કમરે રણકતી ઘૂઘરમાળ, જોરથી બુટ પહેરેલા પગની જમીન પર થપાટ સાથે ઢોલ-મંજીરા અને ગાનનું મિશ્રણ માદક સમારંભ ન પેદા કરે તો જ નવાઈ!

પ્રવેશ સમયનું ગીત:

ઘેરીયાના પડાવ: વીરનું પરાક્રમ દર્શાવતું પ્રશસ્તિ કાવ્ય. ગરબામાં ઈતિહાસ.

લગ્નમાં ઘેરીયા ગીત:

• એક માસનું બ્રહ્મચર્ય
• માંસ-મદિરા ત્યાગ
• સંયમિત આચાર સંહિતા
• માતૃભક્તિ માતૃશક્તિની આરાધના
• “હા રે હા”નું કોરસ, ઘુઘરાનો રણકાર, પુરુષ દ્વારા સ્ત્રીનો પહેરવેશ
• બધાનું મિશ્રણ ધરાવતું, માતાની આરાધના માટે દક્ષિણ ગુજરાતના હળપતિઓની ભક્તિનૃત્ય ધરાવતું આદિવાસી નૃત્ય

આયોજન

• ઘેર બાંધવાનો હળપતિ કોમ દ્વારા નિર્ણય
• ૨૦-૨૫ ઘેરીયાઓની પસંદગી
• નૃત્યના વિવિધ પ્રકારના પાત્રોની વરણી
• એક મહિના માતાજી આરાધના-બ્રહ્મચર્ય-માંસાહાર-મદિરા ત્યાગ અને પ્રેક્ટિસ

1. લીલારાણી નામની રાણીને યુવાન રાઠોડે લગ્ન કરવાનો ઇનકાર કર્યો. રાણીએ તેને પામવા ઉગ્ર તપ કર્યું. તુળજા ભવાની માતાએ રાણીને પ્રસન્ન થઈ ને ઘેરીયા રાસના વેશમાં સજ્જ થઈને રક્ષણ બક્ષ્યુ હતું. આ ઘેરીયા રાસની યાદ માં ઘેરીયા રાસ રમાય છે.
2. પાવાગઢના ચાંપાનેર પર મુસ્લિમોએ આક્રમણ કરીને લોકોનું ધર્માંતરણ કરાવતા ધર્માંતરણથી બચવા રાઠોડ પાવૈયાનો વેશ ધારણ કરી ઘેરીયા નૃત્ય કરતા છટકી ગયા. ત્યારથી ઘેરીયા નૃત્ય પરંપરા ચાલુ થઈ.

1. ત્રણ સાડીનો વેશ: એક સાડી માથા ઉપર ફેંટારૂપે, બીજી સાડી કમરના ઉપરના ભાગે કબજાની ઉપર વાળીને ખભા ઉપર બાંધેલા હોય છે ત્રીજી સાડી કમરની નીચે ડબલ ફાડના ધોતિયાની શૈલીથી પહેરાય છે.
2. શણગાર: કંઠમાં મણકા અને મોતીની ગળામાં ગલગોટાનો હાર, પગમાં બૂટ-મોજા, કમરે ઘૂઘરા , કેડે કંદોરો, આંખે કાજળ, પગમાં ઝાંઝર, કાનમાં લટકણીયા, હોઠે લાલી ઉપરાંત ગોગલ્સ. એક હાથમાં મોરપીંછ નો ઝૂડો- બીજા હાથમાં દાંડીયો

• ઘેરીયો:  એક હાથમાં બાવળ કે શીસમનો દાંડીયો અને બીજા હાથે મોરપીંછનો ઝૂડો- રમત રમનાર અને નૃત્ય કરનાર.
• કવિયો: વેશ પુરુષનો (ઘેર મંડળીના નેતા): ખમીસ, બંડી કે કોટ, માથે સાફો કે ફેટો. એક હાથમાં મોરપીંછ નો જુડો બીજા હાથમાં છત્રી.
• પ્રસંગ પ્રમાણે ગીત ગવડાવનાર કવિયો ઘેરીયાઓને રમાડે તે નાયક-માર્ગદર્શક.
• ગભાણીયો: ઘેરીયાઓને સાજ-સજ્જ કરી તૈયાર કરનાર.
• વાધ્યવાદકો: થાળી વાળો, મંજીરા વાળો, ખંજરી વાળો અને તબલચી કે ઢોલક વાળો
• બગલી વાળો: લાંબી લાકડીવાળો- લાકડીના ઉપરના છેડે ખમીશ કે બંડી રૂપે ડગલી લટકાવીને વસ્ત્રદાન માંગે છે. બગલીવાળો ઘેરને નજર લગતા રોકે છે.
• ઘોડી વાળો: જોકર: લોકોનું મનોરંજન કરનાર લાકડી ઉપર લાકડાના ઘોડાનું માથું લઈને ઘોડેસવારી કરતો હોય તેમ ઘેરની ફરતે ફરી લોકોને હસાવનાર.
• તરકટિયો: તરકટ કરીને લોકોને હસાવનાર
• કાળી બિલાડી બનેલ ઘેરીયો: બિલાડી નો વેશ, શરીર ઉપર કાળો રંગ ચોપડીને પાછળ પૂંછડી લગાવી બિલાડી બનનાર ઘરમાં જઈને ભૂત પ્રેત ઘરમાંથી ભગાવનારી પરંપરા નિભાવે છે.

આમ માતાની આરાધના સાથે લોકોનું મનોરંજન કરાવતું દક્ષિણ ગુજરાતના હળપતિઓ દ્વારા કરાતું લોકનૃત્ય તે ઘેરીયા. આ જોઈને જનસમૂહ મુગ્ધભાવે એ રસમાં તરબોળ થઈ જતો જોવા મળે છે.

1. પુસ્તક: ઘેરીયા નૃત્ય અને ગીતો: પ્રિ. ડૉ. ઈશ્વરચંદ્ર દેસાઈ
2. લેખ: ગુજરાત ૨૦૭૯ પેજ:૭૪ : ઘેરીયા: અજય મો. નાયક, પત્રકાર
3. અશોકભાઇ પટેલ, પત્રકાર, ગણદેવી

1. હિન્દુ ધર્મ: સનાતન ધર્મ (વૈદિક ધર્મ)
• જૈન: શ્વેતાંબર , દિગંબર , સ્થાનકવાસી , વિસા પંથી , તેરા પંથી
• બૌદ્ધ ધર્મ : હીનયાન, મહાયાન
• શીખ ધર્મ
2. ઈસ્લામ: સુન્ની, શિયા, વહોરા, પિરાણા (હિન્દુ મુસ્લિમ મિશ્ર)
3. ખ્રિસ્તી ધર્મ: કેથલિક , પ્રોટેસ્ટંટ
4. જરથોસ્તી ધર્મ
5. બહાઈ ધર્મ - જગતમાં એકજ ધર્મ છે અને જગતમાં એક જ ઈશ્વર છે.

Photo Courtesy: ndtv.com

૨. હિન્દુ ધર્મના તેંત્રિસ કોટીમાંથી મુખ્ય ભગવાનો:

A family is a unit of people formed naturally by brothers and sisters of the same parents. A family can be extended by adding uncles and aunts (Kaka, Fui, Mama, Masi) with their offspring. Thus, a family comprises the people who love and support the members in good and bad times.

We tried to meet for two days and one night thinking it would be enough time - neither too short nor dragged. Yes,  we were happy and enjoyed ourselves all the while.

To finalise the venue, we initially Anaval Shukleshwar Dham and Saidham, Majigam. The cleanliness and furnishing of the rooms, the interiors, and the area outside at Saidham appealed to us. We just booked the rooms and started searching for the caterer. Maheshbhai Raval, chairman of the Saidham suggested Umesh from Gandevi. We finalised the menu with the timetable and ordered it accordingly. We invited all the members to confirm their presence and all replied accordingly.

Get set and go! 

On Sunday morning, nearly all gathered at the venue before 10:00. They had a long journey of 390 km from Pune, 350 km from Ahmedabad, and 200 km from Mumbai to reach the venue.

We thought we would play, chat, eat, and enjoy all the available time. To our pleasure, the same could be done! Our family comprises the elderly averaging mid-60s, the young generation at 40s and children around 5-10 years of age. The youngest being at 5 and the eldest at 76! All of them mixed together to play the games like cricket, saat thikari (સાત ઠીંકરી), badminton, housie, musical chair, pass-the-ball game. I will say - 'seeing is believing'! Because the words can not describe the details and experience. During the game of cricket, a lady at 70 was running fast to take the runs! Everybody wanted to win the housie game. So not getting the required numbers and desired result was making them unhappy, even angry and very chirpy. It got loud in the calm late night in the temple campus. But that only reenergised everyone to play for longer.

While playing saat thikari, cracking down the seven stones piled up and then getting the members of the opposite team out was never easy. All were excited and enjoying. Same with the musical chair and pass-the-ball games! The challenging games brought out the competitive spirit in all.

Food: The arranged meals such that at regular two hours' intervals some food was served. Breakfasts, three Gujarati Thalis, and a non-stop serving of tea-coffee made the show. The menu was of Anavil taste including walnut halva (અખરોટનો હલવો), shrikhand (શ્રીખંડ), and jalebi (જલેબી) as sweets; Jalaram sev-khaman (સેવ ખમણ), upama (ઉપમા), undhiyu (ઉંધીયું), banana-methi pakoda (કેળા-મેથીના પકોડા), batata-vada (બટાકા વડા) as farsaan (ફરસાણ) with two vegetables and rice-daal to complete the menu. All loved moong shaak (મગનું શાક) and hot fried puris (પુરી) for the breakfast on the last morning. The concluding event was high tea! Tea-coffee with biscuits and home-made chocolates Vaishali had prepared.

We had a nice jogging track of about a kilometre to walk around the pond full of greenery with lotus flowers all around. Most of us went for a walk there with ones' own group and enjoyed the sunrise and/or sunset as a bonus! Only lucky people get a chance of long walks in nature these days.

We could realise that being together itself creates great emotions of love, respect and brotherhood.  Just talking without subject and making a presence at the sight gives a sense of well-being, happiness and satisfaction. 

At the end of the day, we have learnt to keep meeting again and again. Our craving to be together again at the earliest has begun!

--Map directions to Sai Dham, Majigam

A nomad means someone who lives by travelling from place to place - moving around all the while.